Πρόκειται για έναν σημαντικό προϊστορικό οικισμό και νεκροταφείο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (3000-1900 π.Χ.). Ανασκαφικά διαπιστώθηκε ότι ο οικισμός της Μάνικας ήταν μια πόλη όχι τόσο πυκνά δομημένη, αφού υπήρχαν αρκετοί ακάλυπτοι χώροι. Ο οικισμός έλεγχε τον Ευβοϊκό κόλπο, ενώ διακινούσε και κατεργαζόταν οψιανό και κυρίως μέταλλα, στα οποία όφειλε και τη μεγαλύτερή του ανάπτυξη. Από τον J. Davis χαρακτηρίστηκε ως ένας από τους μεγαλύτερους οικισμούς της εποχής της Χαλκοκρατίας στην Ελλάδα. Είχε ένα αρκετά κανονικό πολεοδομικό σχέδιο, γεγονός που αποδεικνύεται αφού στα πιο απομακρυσμένα σημεία συναντάται ο προσανατολισμός των σπιτιών με διεύθυνση Β-Ν ή Α-Δ ο οποίος επηρεαζόταν από τους δύο φυσικούς άξονες, την ακτή και τον αρχαίο δρόμο που έβαιναν παράλληλα με κατεύθυνση Β - Ν.

Έχει ανασκαφεί ένα μικρό τμήμα του οικισμού, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του (περίπου 600 στρέμματα) έχει καλυφθεί από οικοδομές και έτσι δεν υπάρχει περαιτέρω δυνατότητα ανασκαφικής έρευνας. Το μεγαλύτερο μέρος του νεκροταφείου που υπολογιζόταν σε περισσότερους από 5000 τάφους, πρέπει να έχει καταστραφεί από την ανεξέλεγκτη δόμηση. Μόνο μερικές εκατοντάδες τάφοι έχουν ανασκαφεί, ενώ παραμένουν επισκέψιμοι λίγες δεκάδες από αυτούς.

Το μεγαλύτερο ανασκαμμένο τμήμα του οικισμού που σώζεται μέχρι σήμερα είναι ο τομέας Ι, όπου έχουν εντοπιστεί δημόσια κτήρια και κατοικίες σε μεγάλη πυκνότητα. Υπάρχουν ορθογώνια κτήρια με αυλές, το ένα δίπλα στο άλλο. Ο ένας δρόμος οδηγεί μάλλον προς την θάλασσα, ενώ σ' αυτόν καταλήγουν άλλοι δρόμοι με διεύθυνση Α- Δ . Τα κτήρια στο σημείο αυτό χρονολογούνται στην πρώιμη Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, αν και υπάρχουν λίγα προγενέστερα λείψανα. Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να έχουν δύο ασυνήθιστα πεταλοειδή κτήρια με χοντρούς τοίχους που είναι πολύ πιθανό ότι ανήκαν σε «σιτοβολώνες» της εποχής και χρονολογούνται επίσης στην Πρωτοελλαδική ΙΙ. Δεν αποκλείεται στο σημείο αυτό να υπήρχαν σημαντικά κτήρια και χώροι αποθήκευσης όπου συγκεντρωνόταν το πλεόνασμα της παραγωγής, το οποίο πιθανώς προερχόταν από τις δύο μεγάλες πεδιάδες, του Ληλαντίου πεδίου και της ποτάμιας κοιλότητας των Ψαχνών. Τα οικοδομήματα αυτά ασφαλώς θα ήταν δημόσια και θα ελέγχονταν από κάποιον ηγεμόνα. Υποθέτουμε ότι η ίδια κεντρική εξουσία θα ήταν υπεύθυνη για την παραγωγή, συγκέντρωση και μεταφορά των αγαθών. Το πλεόνασμα (κυρίως του σιταριού) όταν υπήρχε θα μπορούσε να εξάγεται στις φτωχότερες περιοχές, οι οποίες λόγω του άγονου εδάφους των παρήγαν μικρές ποσότητες κριθαριού, όπως για παράδειγμα τα νησιά των Κυκλάδων. Ο ρόλος αυτός της Μάνικας ή καλύτερα της προϊστορικής Χαλκίδας, ως παραγωγικού και εμπορικού κέντρου σε μία στρατηγική θέση μεταξύ Αττικής, Βοιωτίας, Θεσσαλίας και Κυκλάδων είναι πολύ σημαντικός για μας προκειμένου να ανασυστήσουμε την οικονομική βάση της Πρώιμης Χαλκοκρατίας και τα γεωγραφικά της πλαίσια.

Τα κτήρια πρέπει να είχαν επίπεδη οροφή, επειδή στίς ανασκαφές απουσιάζουν τελείως λείψανα κεραμιδιών. Ένα άλλο στοιχείο είναι τα λιθόστρωτα που υπάρχουν σε ανοιχτούς και κλειστούς χώρους. Παρόμοια λιθόστρωτα παρατηρήθηκαν και σε άλλους Πρωτοελλαδικούς οικισμούς, όπως το Λινοβρόχι, η Μαγούλα Ερέτριας και η Καλογερόβρυση. Το σχήμα των κτηρίων είναι συνήθως ορθογώνιο, ενώ οι αψιδωτές κατασκευές είναι σπανιότερες και συνήθως ατυπικές. Μέχρι σήμερα δεν βρέθηκε κανένα κτίσμα μεγαροειδούς τύπου που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως δημόσιο, παρόμοιο με αυτά που βρέθηκαν στην Θήβα, τα Ακοβίτικα της Μεσσηνίας, την Λέρνα της Αργολίδας και αλλού. Πάντως αν υπήρχε ανάκτορο θα έπρεπε να βρισκόταν σε κάποια ψηλή θέση όπως είναι ο τομέας Ι.

Η σημασία του νεκροταφείου της Μάνικας είναι ιδιαίτερα σπουδαία γιατί από εκεί προέρχονται και τα περισσότερα ευρήματα (αγγεία, μετάλλινα εργαλεία και σκεύη). Αν και οι τάφοι που ανασκάφηκαν δεν υπερβαίνουν τις τρεις εκατοντάδες, αποτελούν ένα σπάνιο ταφικό σύνολο, το οποίο έχει μελετηθεί διεξοδικά από κατασκευαστική άποψη, από πλευράς ευρημάτων αλλά και σκελετικών υπολειμμάτων. Πρόκειται για μνημειώδεις λαξευτούς τάφους που η κατασκευή τους φαίνεται απόρροια μιας καλά οργανωμένης και ιεραρχημένης κοινωνίας.

Τα κτερίσματα του νεκροταφείου είναι κατά βάση ελλαδικά, υπάρχουν όμως και πολυπληθή κτερίσματα ανατολικού και κυκλαδικού τύπου. Τα ανατολικού τύπου αγγεία που βρέθηκαν στο νεκροταφείο της Μάνικας χρονολογούνται στην Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο. Παρόμοια ανατολικού τύπου κεραμική έχει βρεθεί και στις Κυκλάδες (Καστρί Σύρου, Πάρος, Δήλος) και έχει στηρίξει θεωρίες περί εισβολής ανατολικών φύλων. Στην ηπειρωτική Ελλάδα υπάρχει ένα έντονο διεθνιστικό κλίμα σε πλαίσιο ανταλλαγών και ένας συρμός που ευνοούσε την διάδοση κυκλαδικών και ανατολικών πολιτισμικών στοιχείων.